Komente mbi draft-amendamentin e Kushtetutes

Qendra Res Publica eshte perfshire ne konsultimin publik per ndryshimet kushtetutese ne kuader te reformes ne drejtesi. Procesi eshte trajtuar me seriozitet nga ana e Kuuvendit duke përfshirë ekspertë të nivelit të lartë dhe duke u dhënë mundësinë edhe aktorëve të tjerë të shprehin opinionet e tyre në lidhje me këtë reformë.

Materiali që na është komunikuar, me titull “Për disa ndryshime në Ligjin nr.8417, datë 21.10.1998 “Kushtetuta e Republikës së Shqipërisë”, përfshin ndërhyrjen në shumë aspekte, në mënyrë të veçantë në pjesën e sistemit gjyqësor, bazuar mbi eksperiencat e anëtarëve të grupit të punës, si dhe studimet e mëparshme që kanë evidentuar probleme në këtë sektor. Jemi të mendimit se disa aspekte janë trajtuar me korrektesë.

Megjithatë, për disa ndërhyrje jemi të mendimit se mund të sjellin regres në krahasim me parashikimet dhe garancitë që parashikon Kushtetuta aktualisht. Gjithashtu jemi të mendimit që në draft mund të ishin përfshirë edhe shumë aspekte të tjerë të rëndësishëm, duke shfrytëzuar këtë rast të mirë për një ndryshim më domethënës të Kushtetutës.

Duke besuar se produkti i këtyre ndryshimeve do të rezistojë për disa dekada, është shumë e rëndësishme që të synohet një qasje më e thellë që mbron dhe respekton të drejtat e njeriut në përputhje me standardet më të mira të kohës dhe jo vetëm ato minimale.

Për këtë arsye, Res Publica ofron kontributin e saj vetëm për ato aspekte që kanë qenë në fokusin e punës tonë në 5 vitet e fundit, gjatë ofrimit të ndihmës ligjore në interesin publik, duke promovuar dhe mbrojtur respektimin e të drejtave themelore të njeriut nëpërmjet procesit gjyqësor strategjik, avokimin, edukimin për të drejtat e njeriut, hulumtim dhe zhvillim të politikave.

A. Përsa i përket ndryshimeve të përfshira në projekt-ligj

Më poshtë po japim disa mendime në lidhje me projekt-ligjin. Referenca në nene është bërë sipas numrit që ata kanë në projekt-ligj.

1. Neni 6

Në nenin 6 të projektligjit parashikohet:

Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse në rastet kur vendimi i gjykatës është i formës së prerë. Ligji mund të parashikojë ndryshe në rast të vlerës së pakët (vogël) të objektit të çështjes.

Në lidhje me kufizimin e së drejtës për të ankimuar vendimin, jemi të mendimit se rastet kur kjo e drejtë mund të kufizohet duhet të parashikohet me ligj (Kodi i Procedurave), pasi një nga rastet kur një vendim i formës së prerë mund të ankimohet është kur kanë dalë prova të reja. Kufizimi në Kushtetutë i të drejtës së ankimit kur vendimi ka marrë formë të prerë dhe nuk lejohet në asnjë rast, sjell cënim të procesit të rregullt ligjor. Jemi të mendimit se formulimi i kësaj dispozitë mund të bëhet si më poshtë:

Kushdo ka të drejtë të ankohet kundër një vendimi gjyqësor në një gjykatë më të lartë, përveçse në rastet kur me ligj është parashikuar ndryshe. 

2. Neni 10

Në nenin 10 të projektligjit parashikohet shfuqizimi i nenit 122 pika 3. Res Publica nuk është dakort me shfuqizimin e kësaj pike, pasi lihen jashtë detyrimit për tu zbatuar drejtpërdrejt Konventat, ku Shqipëria është palë, si psh. Konventat e OKB, Konventa Europiane e të Drejtave të Njeriut etj. Jemi të mendimit se pika 3 e nenit 122 të Kushtetus duhet të lihet e pandryshuar dhe se nuk interferon me shtimin e pikës 4, e cila përcakton se e drejta e Bashkimit Evropian prevalon.

3. Neni 13

Në nenin 13 parashikohet:

Banka e Shqipërisë në zbatim të marrëveshjeve me Bashkimin Evropian u delegon institucioneve të këtij Bashkimi kompetenca nga ato të parashikuara në pikën 1 të këtij neni.

Jemi dakort me këtë rregullim, por duhet të parashikohen disa kufizime si psh. emetimi dhe nxjerrja e monedhave duhet të mbetet kompetencë e Bankës së Shqipërisë. Formulimi i dispozitës duhet të bëhet në mënyrë të tillë që të përjashtohet emetimi i monedhës. Këtu duhet të kemi para sysh krahasimin midis skenarit grek dhe atij argjentinas. Të dy vendet kaluan në një krizë të thellë financiare, me borxhe tepër të mëdhenj ndaj FMN etj. Argjentina arriti ta menaxhonte krizën nëpërmjet zhvlerësimit të monedhës së vet, të cilën e prodhonte dhe e qarkullonte vetë. Populli argjentinas kishte në dispozicion pesos dhe bankat funksionuan. E kundërta ndodhi në Gresi gjatë vitit 2015, ku paaftësia për shlyerjen e kësteve të radhës ndaj trojkës kaloi vendin në pamundësi të plotë të qarkullimit të monedhës. Kontrolli i kapitalit kufizoi tërheqjen e monedhës deri në 60 Euro në ditë dhe kjo situtatë zgjati pak ditë përpara se të falimentonte plotësisht. Arsyja kryesore e dorëzimit të shtetit grek ishte fakti që qarkullon Euron, të cilën nuk e prodhon dhe zhvlerëson vetë, por varet nga vullneti i Bankës Qendrore Evropiane. Kushtetuta duhet të ruajë sovranitetin e monedhës shqiptare për aq kohë sa kjo e fundit do të qendrojë. Mendojmë gjithashtu që për këtë aspekt do të duhet konsultimi edhe me specialistë të financës.

4. Neni 15

Pika 1:

Sugjerojmë që krijimi i një Gjykate të Lartë Administrative të mos përfshiet në Kushtetutë, pra që në fillim jemi kundër krijimit të një Gjykate të Lartë Administrative. Mendoj se seksioni administrativ që operon aktualisht në Gjykatë të Lartë mund të përmbushë nevojën e gjykimeve administrative. Kështu edhe në bazë të ligjit Nr.8588, datë 15.3.2000 “Për Organizimin dhe Funksionimin e Gjykatës së Lartë të Republikës së Shqipërisë” Ndryshuar me ligjin nr.151/2013, datë 30.5.2013) (Ndryshuar me ligjin nr.177/2014, datë 18.12.2014) Neni 12 Kompetencat e kolegjeve (Ndryshuar me ligjin nr.151/2013, datë 30.5.2013) pika 3.”Çështjet me karakter administrativ dhe të punës gjykohen nga Kolegji Administrativ.” Nuk besojmë se problemi lidhet me faktin që aktualisht nuk ekzistojnë kapacitete gjyqësore për të ezauruar nevojën për gjykime administrative. Mendojmë se për të gjykuar këto çështje është i nevojshëm një organizim më i mirë në proceset gjyqësore dhe çështjet që përzgjidhen dhe seleksionohen për tu gjykuar në Gjykatën e Lartë si edhe ndarja e punës. Përndryshe do të duhej të kishim nga një Gjykatë të Lartë për seicilin prej seksioneve të gjykimit që sot ekzistojnë brenda Gjykatës së Lartë, si për shembull një Gjykatë të Lartë Administrative, një Gjykatë të Lartë Civile dhe një Gjykatë të Lartë Penale, apo edhe një Gjykatë të Lartë për Krimet e Rënda, etj, që do të ishte pa sens.

5. Neni 16

Në nenin 16 të projektligjit parashikohet mënyra e emërimit të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese. Jemi të mendimit që procedura e emërimit të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese duhet të parashikohet në Kushtetutë dhe jo të parashikohet me ligj, pasi kjo mundëson cenimin e pavarsisë dhe balancimit të pushteteve më lehtë.

6. Neni 17

Në nenin 17 parashikohet imuniteti i gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese.

“Gjyqtari i Gjykatës Kushtetuese gëzon imunitet për mendimet e shprehura dhe vendimet e marra në ushtrimin e funksioneve të tij”.

Ndryshimet në këtë nen sjellin mbrojtjen e gjyqtarëve vetëm në lidhje me mendimet e shprehura dhe vendimet, por nuk parashikohet asnjë mbrojtje e posacme nga procedimi penal i qëllimshëm. Jemi të mendimit që për të pasur gjyqtarë të pavarur, të paanshëm është e domosdoshmë parashikimi i disa garancive në nivel Kushtetues. Res Publica shpreh mendimin që gjytarëve nuk mund ti hiqet imuniteti që ata gëzojnë aktualisht ndaj procedimeve penale.

7. Neni 18

Në nenin 18 parashikohet:

Anëtari i Gjykatës Kushtetuese mban përgjegjësi disiplinore sipas ligjit.

Sipas kësaj dispozite parashikohet se anëtaret e Gjykatës Kushtetuese mbajnë përgjegjësi disiplinore, por nuk parashikohet asnjë garanci për shkakrkimin e tyre nga detyra. Jemi të mendimit që mënyra dhe rastet e shkarkimit të gjyqtarëve të Gjykatës Kushtetuese duhet të parashikohen në Kushtetutë. Res Publica shpreh mendimin që neni 128 i Kushtetutës duhet të mbetet i pandryshuar.

8. Neni 21 

Në nenin 21 parashikohet:

Qenia gjyqtar i Gjykatës Kushtetuese nuk pajtohet me asnjë veprimtari tjetër profesionale që ushtrohet kundrejt pagesës, përvecc kur parashikohet ndryshe ne ligj.

Dispozita e mësipërme është e paqartë pasi qenia gjytar nuk pajtohet me veprimtari profesionale. Kështu, gjyqtarit nuk i lejohet të ushtrojë veprimtari akademike, ndërkohë që i lejohet të ushtrojë cdo aktivitet që është jashtë profesionit, ose edhe brenda tij nëse bëhet pa pagesë. Jemi të mendimit që dispozitat që parashikojnë papajtueshmërinë për shkak të detyrës së gjyqtarëve të riformulohen. Për ta reduktuar në një shembull konkret: A mundet që një gjyqtar i Gjykatës Kushtetuese të ofrojë ndihmë ligjore pro bono? A mundet që ai/ajo të zotërojë aksione/kuota në një shoqëri tregtare, për zotërimin e të cilave nuk nevojitet të ushtrohet asnjë veprim aktiv profesional? A mundet që ai/ajo të merret me veprimtari tregtare, për shembull me transaksione të pasurisë së paluajtshme, letrave me vlerë, etj?

9. Neni 27

Në nenin 27 të projektligjit parashikohet se pushteti gjyqësor do të ushtrohet nga Gjykata e Lartë, Gjykata e Lartë Administrative, si dhe nga gjykata e apelit e gjykata e shkallës së parë, të cilat krijohen me ligj. Res Publica mban qëndrimin se nuk është e domosdoshme ngritja e një gjykate të Lartë Administrative paralele me Gjykatën e Lartë, pasi kjo e fundit ka në përbërje Kolegjin Administrativ, njëlloj si Kolegjin Civil dhe atë Penal. Për më shumë, referojuni pikës 4 më lart.

10. Neni 29 

Në këtë nen parashikohet imuniteti i gjyqtarëve ndaj mendimeve të shprehura dhe vendimeve të marra. Ashtu sicc jemi shprehur më lart, në këtë nen është shfuqizuar pjesa e imunitetit të gjyqtarëve nga procedimi penal. Mos parashikimi në nivel Kushtetues të imunitetit ndaj procedimeve penale të gjyqtarëve, cënon parimin e pavarësis dhe paanshmërisë së pushtetit gjyqësor. Res Publica mban qëndrimin se nenin 137 i Kushtetutës duhet të mbetet i pandryshuar.

11. Nenet 31, 32

Shprehim mendimin që nuk duhet të ketë disa organe emërtese, por të jetë vetëm Presidenti i Republikës. Ky organ përfaqëson një pikë kulmore se ku takohen tre shtyllat kryesore të pushteteve, legjislativ, ekzekutiv dhe gjyqësor. Caktimi i organeve të tjerë të emërtesës do të sillte krijimin e mundësive efektive të cenimi të ndarjes dhe balancimit të pushteteve.

12. Neni 40

Pika 3

Ashtu si edhe më sipër edhe tek ky nen, veçanërisht pika 3, është pjesë e procedurës që zakonisht rregullohet nga ligjet përkatëse organike për organizmin dhe funksionimin e një institucioni që siç është në këtë rast Këshilli i Lartë Gjyqësor. Në Kushtetutë nuk mund të jepen detajime dhe organizime strukturash. Të tilla funksione ne i shohim në ligjet të tilla si ligji Nr.8811, datë 17.5.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë” (Ndryshuar me ligjin nr.9448, datë 5.12.2005) (Ndryshuar me ligjin nr.101/2014) ku në Nenin 2 “Detyrat e Këshillit të Lartë të Drejtësisë” përcaktohen qartë detyrat e këtij organi. Për më tepër që kjo dispozitë kështu siç është parashikuar këtu është dispozitë konfuze dhe e ndërlikuar për një zbatim efektiv në praktikë.

13. Neni 45

Edhe në këtë nen vërehet e njëjta problematikë e teknikës legjislative. Kështu, edhe këtu janë përfshira në projekt-ligj nenet teknike që u përkasin procedurave të detajuara që janë objekt rregullimi nga disa ligje për organizim dhe funksionim apo për inspektimin siç është ligji Nr. 9877, datë 18.2.2008 ”Për organizmin e Pushtetit Gjyqësor në Republikën e Shqipërisë”, ndërkohë që këto ligje kanë objekt specifik dhe rregullues lidhur me një organ në veçanti apo pushteti në përgjithëi, siç është edhe ai gjyqësor.

14. Neni 49

Edhe për Tribunalin Disiplinor të Drejtësisë jemi të mendimit se ekzistojnë probleme në përfshirjen e këtyre detajeve rregullatoro-formatuese të funksionimit organit kolegjal përmes përcaktimesh detyrash konkrete kur vete pika 4 e nenit 147/f përcakton:“Organizimi dhe funksionimi i Tribunalit Disiplinor të Drejtësisë rregullohet me ligj”. Edhe në këtë dispozitë do të sillnim si shembull një ligj rregullator që e kryen më së miri funksionin edhe duke mos qënë i përfshirë në Kushtetutë. Konkretisht është ligji Nr. 8811, datë 17.5.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë” (Ndryshuar me ligjin nr. 9448, datë 5.12.2005)

15. Neni 51

Edhe për Këshillin e Lartë të Prokurorisë kemi të njëjtin problem të përsëritur. Veçanërsht pikat 2, 3, 6, ku parashikohen përcaktime të mekanizmave funksionale e strukturore si edhe formula konkrete formatimi të një organi kolegjal. Si të tilla, formatimet e këtyre organeve rregullohen ose me ligj të përgjithshëm siç është ligji Nr. 8480, datë 27.5.1999 “Për funksionimin e organeve kolegjiale të adminisrtatës shtetërore dhe të enteve publike” në të cilin në Neni 1 – Përkufizime – parashikohet: ”Organe kolegjiale te administrates shteterore dhe te enteve publike ne kuptimin e ketij ligji, do te quhen te gjitha ato subjekte te se drejtes publike te cilat e ushtrojne veprimtarine e tyre ekzekutive vendimarrese ne menyre kolegjiale”. Ose mund të krijohen ligje organikë për institucionet kolegjale kushtetuese ku të përcaktohen në mënyrë të detajuar forma, struktura, funksionimi, organizimi dhe zgjedhjet në këto organe. Praktika të tilla tashmë njihen dhe janë mëse të përcaktuara dhe fuksionojnë, duke sjellë këtu  shëmbullin e ligjit Nr. 8811, datë 17.5.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Këshillit të Lartë të Drejtësisë” (Ndryshuar me ligjin nr.9448, datë 5.12.2005) (Ndryshuar me ligjin nr.101/2014).

16. Neni 53

Tendencat për të luftuar korrupsionin dhe përpjekjet për të ngritur organe përkatëse të specializuar për këtë qëllim nuk duhet të bëjë ndryshimin e thelbit të Kushtetutës duke përfshirë formacione juridike siç është rasti i strukturës së posaçme Anti-Korrupsion që në thelb nuk janë organe kushtetuese, por pjesë përbërëse të këtyre institucione. Neni 148 pika 3 e Kushtetutës përcakton qartë sesi ushtrohen kompetencat e këtij organi kushtetues. Konkretisht thuhet: “Në ushtrimin e kompetencave të tyre prokurorët u nënshtrohen Kushtetutës dhe ligjeve”. Në ligjin përkatës organik Nr. 8737, datë 12.2.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Prokurorisë në Republikën e Shqipërisë” (Ndryshuar me ligjin nr.9102, datë 10.7.2003) (Ndryshuar me ligjin nr.10 051, date 29.12.2008) neni 1 objekti ligjit pika a thuhet: “Objekti i këtij ligji është:  përcaktimi i rregullave të organizimit dhe të funksionimit të Prokurorisë në Republikën e Shqipërisë”. Pra është pikërisht ky ligj që mund të përcaktojë qartë struktura të posaçme Anti-Korrupsion, si edhe prokurorët që do të përfshihen në këtë strukturë të posaçme.

17. Neni 54

Pika 2

Është e paqartë lidhur me formimin akademik që duhet të ketë kandidati për Prokuror të Përgjithshëm. Në këtë nen përcaktohet: “…ose që kanë kryer së paku studime pasuniversitare të nivelit të parë në një unviveristet të shquar brenda ose jashtë Shqipërisë…” Termi i përdorur “univeristet i shquar” brenda ose jashtë Shqipërisë duhet të jetë i përcaktuar saktë dhe në mënyrë të qartë. Është e nevojshme vendosja e kritereve të vlerësimit të institucioneve arsimore dhe atyre akademike me qëllim që të përbushin ligjërisht termin “të shquar”. Kështu Ministria e Arësimit dhe Shkencës duhet të kontribuojë me anë të standartizimit prej specialistëve të saj në përcaktimin e këtyrë kritereve konkrete me qëllim bërjen e dallimit midis një institucioni të shquar dhe një institucioni jo të shquar.

18. Neni 54

Ndërtimi i kësaj dispozite kaq të detajuar dhe plot hapa procedurialë që kanë të bëjnë me organizimin dhe funksionimin e institucionit kushtetues si edhe detyrat konkrete të tyre. Kështu të drejtat detyrimet, kompetencat, juridiksionin të gjitha këto janë rregullime tekniko-ligjore që nuk mund të vendosen në Kushtetutë pasi e kthejnë ligjin themelor në një teknikë ezauruese. Ashtu si edhe komentete e mësipërme kemi cituar tashmë që tipikisht këto rregullime mardhëniesh në institucion janë materie për ligjin e organit për të cilin dispozita konkrete kërkon të rregullojë. Të tilla rregullime mund të përfshihen fare mirë në ligjin përkatës siç edhe është në fuqi ligji Nr. 8737, datë 12.2.2001 “Për organizimin dhe funksionimin e Prokurorisë në Republikën e Shqipërisë” (Ndryshuar me ligjin nr.9102, datë 10.7.2003) (Ndryshuar me ligjin nr.10 051, date 29.12.2008 neni 3, 3b, 3c dhe 3d). Sugjerojmë që këto përcaktime të hiqen nga projekti dhe të përfshihen në ligjin organik të prokurorisë.

19. Neni 59 e vijues deri tek neni 68 – Vlerësimi Kalimtar i Kualifikimit të Gjyqtarëve dhe Prokurorëve

Përgjithësisht gjithë këto nene janë risi për legjislacionin tonë, veçanërisht për atë kushtetues. Duke ju referuar të gjitha komenteve të mësipërme lidhur me vendin e duhur që një nen/dispozitë rregullatore ka në hierarkinë e ligjeve kushtetuese, organike, rregullatore apo akteve nënligjore, edhe këtu në nenet 59-68 vërehet se ka tendenca për të detajuar Kushtetutën më shumë sesa mund të bëhet në ligj themeltar. Dispozitat e parashikuar që nga neni 59 deri tek neni 68 janë absolutisht teknikë procedurë, kritere, mënyrë formimi institucionesh, bashkëpunimi kombëtar e ndërkombëtar mes tyre.

Duke pasur parasysh se Kushtetuta duhet të jetë një organizmim konceptesh bazë ku të përqendrohen koncepte të tilla si:

• Preambul hyrëse historike, ku të njihen dhe deklarohen vlerat kombëtare institucionale të egzistencës së një shteti
• Specifikimi i territorit të shtetit, emrit, simboleve të popullsinë, vlerave kombëtare, fesë, lirive të pakicave kombëtare dhe qëllimeve shtetërore për mbrojtjen e vendit
• Zhvillimi i cultures, qëllimet që rrjedhin nga vlerat kombëtare dhe objektivat që shteti ka për mbarëvajtjen dhe prosperitetin për popullësinë, për paqen dhe ligjin ndërkombëtar në marrëdhënie me shtete e tjera, të mbrojë ekonominë kombëtare dhe të sigurojë alternative zhvillimi pozitive
• Përcaktimi i institucioneve bazë të shtetit, detyrave themelore kompetencat e tyre, formës së organizimit të tyre,
• Përcaktimi i ndarjes së pushteteve, barazisë dhe kontrollit të tyre,
• Institucionet qëndrore edhe ato lokale etj.

Mendojmë se këto teknika rregullatore të përfshira në nenet 59-68 nuk janë në cilësim kushteues që të bëjnë pjesë në Kushtetutën e Shqipërisë.

Pra përpara se të shkojë në rregullimin dhe përcaktimet në terma administrative apo kompetencat teknike për secilin prej këtyre instiucioneve, ligji themeltar duhet të japë strukturën për një institucion kushtetues qëllimin, funksionin, si dhe të përcaktojë detyrat dhe përgjegjësitë. Në thelbin e Kushtetuës është i nevojshëm objektivi, qëllimi, forma e shtetit etj., cituar më sipër. Në këtë bazë fillon të hartohet një kushtetutë e cila mbulon këto tema thjeshtë, qartë dhe në mënyrë koncize.

Sugjerojmë që në këto nene kur këto koncepte tejkalohen, janë dispozita që duhet të hiqen nga projekt kushtetuta dhe të përfshihen në ligjet organike të institucioneve përkatëse.

Një shqetësim i tillë është ngritur edhe nga pjesëtarë të grupit të Komisionit të Venecias që vizitoi Shqipërinë për këtë qëllim, duke u përputhur plotësisht me shqetësimet e qendrës Res Publica.

B. Përsa i përket nevojës për ndryshime të tjera në Kushtetutë

Në projektligjin e propozuar nuk janë parashikuar disa aspekte të cilat duhet të ndryshohen, pasi ky është një rast i mirë për të riparë Kushtetutën në tërësinë e saj. Res Publica shpreh mendimin se disa dispozitat e Kushtetutës duhet të ndryshohen dhe me konkretisht:

1. Neni 9 i Kushtetutës

Në nenin 9 të Kushtetutës duhet të shtohen te paragrafi a) shprehja “orientimit seksual” dhe të paragrafi b) çdo vit dhe 30 ditë pas zgjedhjeve:

1. Partitë politike dhe organizatat e tjera, programet dhe veprimtaria e të cilave mbështeten në metoda totalitariste, që nxitin e përkrahin urrejtjen racore, fetare, krahinore, etnike, orientimit seksual, etj., që përdorin dhunën për marrjen e pushtetit ose për të ndikuar në politikën shtetërore, si edhe ato me karakter të fshehtë janë të ndaluar sipas ligjit.

1. Burimet financiare të partive, si dhe shpenzimet e tyre bëhen publike ccdo vit dhe 30 ditë pas zgjedhjeve qendrore ose vendore.

Lista e shkaqeve të nxitjes së urrejtjes duhet të jetë më e gjerë dhe mundësisht joshteruese. Nevojitet gjithashtu që financat e partive politike të jenë transparente jo vetëm kur ato e dëshirojnë një gjë të tillë, por në momente të caktuara, sidomos pas mbajtjes së zgjedhjeve qendrore ose vendore.

2. Neni 11 i Kushtetutës

Në nenin 11, pika 2, duhet të përfshihet koncepti i barrës sociale të pronës. Aktualisht ekziston një besim i tepruar i publikut që prona është “e shenjtë”. Në fakt, shumë akte ndërkombëtare kanë parashikuar një sërë detyrimesh e kufizimesh në të drejtën e pronësisë, duke u përmbledhur në një koncept, atë të barrës sociale.

3. Neni 27 i Kushtetutës

Në nenin 27 pika 3 duhet të shtohet shprehja “ose jashtëkontraktor”.

3.Askujt nuk mund t’i hiqet liria vetëm për shkak se nuk është në gjendjetë përmbushë një detyrim kontraktor ose jashtëkontraktor.

Natyra e detyrime nuk është gjithmonë me burim nga një kontratë, por në praktikë mund të rezultojë edhe si dëm jashtëkontraktor. Në të dy rastet, personat duhet të mbrohen njëlloj nga mundësia e heqjes së lirisë.

Për më tepër, edhe termi “heqje lirie” është i gabuar. Ligjvënësi shqiptar ka ndryshuar formulimin në Kodin Penal, duke e zëvendësuar me termin “burgim”, pasi heqja e lirisë është një term shumë i gjerë dhe është kundër parimeve që të hiqen liri si liria e shprehjes, e informimit, e besimit fetar, etj. Termi në fjalë, në stricto sensu i referohet vetëm heqjes së lirisë fizike, por ky term përmblidhet më saktë në fjalën “burgim”.

4. Neni 58 i Kushtetutës

Në nenin 58 të Kushtetutës pika 2 duhet të shtohet “pronësia industriale”:

2. E drejta e autorit dhe pronësia industriale mbrohen me ligj.

E drejta e autorit është një prej të drejtave që përbëjnë “pronësinë intelektuale”, ashtu si edhe pronësia industriale, e cila duhet të gëzojë mbrojtje të njëjtë në nivel kushtetues.

5. Neni 59 i Kushtetutës, pikat b dhe e

E drejta e strehimit duhet të gëzojë mbrojtje gjyqësore. Aktualisht neni 59 i Kushtetutës e rendit këtë të drejtë si një objektiv social i cili nuk kërkohet në gjykatë. Një sërë aktesh ndërkombëtare e njohin të drejtën e strehimit dhe sigurinë e posedimit të strehës si një të drejtë të njeriut, ku më kryesoret janë Karta Sociale Evropiane e Rishikuar (shih nenet 16  dhe 31), Konventa Ndërkombëtare për të Drejtat Ekonomike, Sociale dhe Kulturore (shih Komentet e Përgjithshme nr. 4 dhe 7), si dhe Konventa Evropiane për të Drejtat e Njeriut, për intepretimin e nenit 8 të së cilës ka një jurisprudencë të konsoliduar të Gjykatës Evropiane për të Drejtat e Njeriut, duke e përfshirë në këtë nen edhe të drejtën e strehimit. Kushtetuta jonë duhet të përshtatet, duke e njohur këtë të drejtë në paketën e të drejtave të njeriut.

6. Neni 64 e vijues

Jemi të mendimit që në Kushtetutë duhet të rikthehet sistemi zgjedhor dhe rregullimi i posacëm për Komisionin Qendror të Zgjedhjeve, duke e kthyer atë në rendin e institucioneve kushtetues, sic ka qenë përpara amendimeve të kryera në të kaluarën. Kjo ndërhyrje mund të paraprijë edhe reformën në sistemin e zgjedhjeve, për të cilën duket se ka një vullnet nga të gjitha palët për të nisur sa më shpejt.

7. Neni 101

Kushtetuta ka lënë hapësirë që Këshilli i Ministrave, në rast nevoje dhe urgjence, mund të nxjerrë

akte normative që kanë fuqinë e ligjit, për marrjen e masave të përkohshme. Në praktikë ky instrument është përdorur shpesh dhe nuk ka një mënyrë të qartë të kontrollit të kësaj lloj vendimmarrjeje. Gjykata Kushtetuese ka një jurisprudencë të paqartë në këtë drejtim, duke mos pasur një mekanizëm kontrolli të nevojës dhe urgjencës. Jemi të mendimit që përpara përfundimit të afatit 45 ditor (afat që mund të zgjatet) të miratimit të këtyre akteve në Kuvend, të përfshihet edhe një procedurë tjetër e verifikimit të urgjencës dhe nevojës nga Gjykata Kushtetuese.

8. Neni 108, pika 2

Aktualisht Kushtetuta parashikon se ndarjet administrative-territoriale të njësive të qeverisjes vendore caktohen me ligj mbi bazën e nevojave e të interesave të përbashkët ekonomikë dhe të traditës historike. Kufijtë e tyre nuk mund të ndryshohen pa u marrë me parë mendimi i popullsisë që banon në to. Mënyra e marrjes së mendimit është e paqartë dhe u bë së fundi edhe objekti i debatit në rastin e reformës terriitoriale. Që marrja e mendimit të jetë efektive, duhet të parashikohet një mekanizëm i qartë, i cili mund të jetë edhe referendum local.

9. Neni 132

Pika 1

Aktualisht Vendimet e Gjykatës Kushtetuese kanë fuqi detyruese të përgjithshme dhe janë përfundimtare. Gjykata Kushtetuese ka vetëm të drejtën e shfuqizimit të akteve që shqyrton. Kjo kompetencë e kufizon potencialin e Gjykatës Kushtetuese, duke mos njohur edhe mundësinë e dhënies së detyrave konkrete për rivendosjen e gjendjes së ligjshme, apo të dhënien e shpërblimit të dëmit të pësuar. Një vendim i fundit, ku Gjykata Kushtetuese ka shprehur shqetësimin në lidhje me dëmshpërblimin, është vendimi nr. 69, datë 17.11.2015, me anë të të cilit gjykata gjeti të drejtë ankesën e individit, por vendimi nuk mund të sillte asnjë efekt ligjor për sa kohë nuk ekziston mundësia e dëmshpërblimit. Një mekanizëm të tillë e përdor shesh Gjykata Evropiane për të Drejtat e Njeriut.

Pika 2

Gjithashtu, në të njëjtin nen duhet përcaktuar më qartë nëse Gjykata Kushtetuese do të ketë ose të drejtën që të vendosë që ligji ose akti tjetër normativ të shfuqizohet në një datë tjetër të mëparshme.

10. Nenet 150 – 152

Aktualisht kriteret që Kushtetuta përcakton për referendumet janë tepër të vështira për t’u përmbushur. Numri 50.000 zgjedhës është tepër i lartë. Kjo shifër duhet përshtatur më mirë me mundësitë praktike, duke e ulur atë. Rekomandohet që numri të shprehet me përqindje në raport me listën e zgjedhësve, e cila ndryshon në rastin e referendumeve lokale. Një shifër që do të ishte e arsyeshme është 0.5% e zegjedhësve, që përfaqëson një kampion relevant nga ana statistikore.

11. Neni 177

Kushtetuta ka ndryshuar disa herë, dhe përveç kësaj here, në të gjithë rastet e mëparshëm nuk ka pasur konsultim publik dhe Kushtetuta është ndryshuar në rrethana tepër të papërshtatshme, pa u marrë aspak parasysh vullneti i sovranit.

Kushtetuta është miratuar me referendum dhe duhet që cdo amendament të miratohet në të njëjtën mënyrë, dhe jo vetëm kur e kërkon 2/3 e deputetëve (pika 4) ose 1/5 e deputetëve (pika 5).

Res Publica